Nadarza się dzisiaj świetna okazja, by „za jednym zamachem” przedstawić czytelnikom ciekawy periodyk poświęcony sprawom kultury oraz złożyć życzenia urodzinowe. Kieleckie czasopismo „Projektor” dziś właśnie kończy 4 lata!
„Projektor: ukazuje się jako dwumiesięcznik od lipca 2013 roku. Początkowo wychodził jedynie w formie cyfrowej (zob. archiwum numerów tutaj), już jednak w roku 2014 czytelnicy mogli wygodnie przeglądać w fotelach jego wersję papierową.
W ramach kolejnego spotkania z cyklu „Kawa i czasopisma” w Katowicach chcemy zaprosić Państwa do rozmowy o literaturze i sztuce zaangażowanej.
Spotkanie odbędzie się 7 listopada (sobota) o godz. 17:00 w Bellmer Cafe przy pl. Wolności 9 w Katowicach.
Wraz z naszymi gośćmi – członkami i współtwórcami katowickich i ogólnopolskich czasopism kulturalnych, zastanowimy się, czy kultura wysoka ma jeszcze wpływ na rzeczywistość społeczną i medialną. Czy w ogóle możliwy jest w dzisiejszej sztuce i krytyce eskapizm? Co się zmieniło w paradygmacie kultury zaangażowanej na przestrzeni ostatnich 10 lat? A może zmieniły się tylko formy i gatunki dzieł, które łączymy ze sztuką zaangażowaną? Upomnimy się także o tych, którzy angażują się w działania kulturalne i upatrują w kulturze narzędzia zmiany społecznej.
Gośćmi Soni Gwóźdź-Rusinek będą Kamila Czaja – redaktorka działu „Idee” w dwutygodniku internetowym „artPAPIER”, doktorantka w Instytucie Nauk o Literaturze Polskiej im. Ireneusza Opackiego, absolwentka filologii polskiej i psychologii w ramach MISH UŚ, a także autorka artykułów naukowych w monografiach zbiorowych oraz esejów i recenzji publikowanych w „artPAPIERZE”, „FA-arcie” i „Twórczości”, Radosław Wiśniewski, współzałożyciel Stowarzyszenia Żywych Poetów w Brzegu i współtwórca dzieł przy nim powstałych, autor bloga jurodiwy-pietruch.blog.pl. Wydał cztery samodzielne zbiory wierszy, w przygotowaniu jest piąty – „Dzienniki Zenona Kałuży” i szósty – „Inne bluesy”. Był redaktorem pisma literackiego „Red.”, w czasach, kiedy istniało pismo. Stały współpracownik „Odry”, „Studium”, „Salonu Literackiego”, jak się sam określa – watażka kulturalny, Dawid Kujawa, krytyk literacki, od 2010 roku związany ze Stowarzyszeniem Inicjatyw Wydawniczych w Katowicach, autor licznych omówień krytycznych dotyczących najnowszej polskiej poezji, drukowanych w prasie literackiej i antologiach, redaktor naczelny internetowego miesięcznika „OPCJE 1.1”, członek redakcji Magazynu Literatury i Badań nad Codziennością „Przerzutnia”, w 2014 roku wydał książkę Wideopoezja. Szkice, a także Dawid Matuszek – teoretyk lektury, pracuje w Instutucie Nauk o Literaturze Polskiej UŚ, redaktor w kwartalniku „FA-art”, Zajmuje się psychoanalizą literatury i literaturoznawstwa, a także męskością w literaturze i kulturze polskiej.
Serdecznie zapraszamy do wspólnej dyskusji!
Zapraszamy na majowe spotkanie z cyklu „Kawa i czasopisma”, które będzie się składać z trzech płynnie w siebie przechodzących rozmów. 11 maja w warszawskiej Feminotece( ul. Mokotowska 29A, wejście od ul. Marszałkowskiej 34/50 do samego końca w podwórzu) porozmawiamy z redakcją czasopisma „Wakat/Notoria”. Rozpoczynamy o godzinie 18:30.
Spotkanie rozpoczniemy od prezentacji „Wakatu/Notorii” i najnowszego numeru z udziałem redakcji: Natalii Malek, Oli Wasilewskiej i Michała Czai, których zagadniemy o linię programową pisma: jakie teksty literackie, krytyczne publikuje – i jakie chciałaby publikować? Jak w przypadku artystycznie zorientowanego czasopisma udaje się godzenie wrażliwości literackiej i społecznej? Jakie środowisko reprezentuje „Wakat”?
Od pytań o profil czasopisma przejdziemy do rozmowy o numerze poświęconym siostrzeństwu i ogólnie wspólnotowości. Posłuchamy Joanny Mueller – redaktorki prowadzącej numer „To nie tak jak myślisz, siostro”, która opowie nam, jak doświadczenia z prowadzonego od kilku lat w Staromiejskim Domu Kultury seminarium „Wspólny pokój” odbijają się w projekcie najnowszego „Wakatu”. Skąd pomysł na taki zestaw tekstów i jaka jest jego architektonika?
O 19:15 rozpocznie się dyskusja nt.: Siła relacji kobiet – ambiwalentna, alternatywna, afirmatywna z udziałem przedstawicielek redakcji „Wakatu/Notorii” – Beaty Guli i Joanny Mueller, a także dyskutantek Zofii Nawrockiej (aktywistki, socjolożki, działaczki Grupy Nieformalnej Ulica Siostrzana) i Moniki Świerkosz (doktor nauk humanistycznych, autorki książki W przestrzeniach tradycji. Proza Izabeli Filipiak i Olgi Tokarczuk w sporach o literaturę, kanon i feminizm). Spotkanie poprowadzi Eliza Kącka (literaturoznawczyni).
Podczas dyskusji porozmawiamy o tym, czym jest siostrzeństwo w przestrzeni między praktyką a teorią/literaturą. Przyjrzymy się krytycznie dotychczasowym modelom feminizmu i problemowi autonarracji kobiet. Spytamy o relacje między kobietami: czy faktycznie wszystkie kobiety odnajdują się w nich na równych prawach? Czy „wspólny pokój” jest naprawdę wspólny? Zastanowimy się nad praktyczną i teoretyczną stroną tych zagadnień.
„Wakat/Notoria” – kwartalnik zorientowany literacko, wydawany od 2006 roku przez Staromiejski Dom Kultury w Warszawie, poświęcony głównie twórczości młodych roczników, prezentujący jednak również zjawiska z zakresu innych niż literatura dyscyplin artystycznych oraz dziedzin wiedzy. W najnowszej (głównie polskiej) literaturze poszukuje konceptualizacji nowych przestrzeni egzystencjalnych, refleksji o charakterze wspólnotowym, alternatywnych propozycji konstruowania rzeczywistości i przekraczania kulturowego status quo, reprezentując podejście socjologiczne i antropologiczne w krytyce literatury. Ważną kategorię dla redaktorów stanowi zagadnienie utopii jako możliwości projektowania i urzeczywistniania poprzez literaturę innych niż dominujące więzi społecznych, zasad komunikacji, opisów świata. Do 2014 roku pismo ukazywało się również w formie drukowanej, dziś jest dostępne wyłącznie w internecie na stronie: http://sdk.pl/wakat/.
Organizator: Fundacja Otwarty Kod Kultury
Projekt współfinansuje m.st. Warszawa – Dzielnica Śródmieście
Adres wydarzenia na FB: https://www.facebook.com/events/807401836019244/
Pierwsze spotkanie w Katowicach z cyklu „Kawa i Czasopisma” odbyło się 26 marca. Gościło nas Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka w swojej kawiarence.
Spotkanie otworzył prof. zw. dr hab. Krzysztof Uniłowski, pracownik Uniwersytetu Śląskiego, a także członek Rady programowej Fundacji Otwarty Kod Kultury. Do dyskusji pod tytułem „Hipsterskie ga(d)zety” zostali zaproszeni Adrian Chorębała („Ultramaryna”, „Rondo Sztuki”), Rafał Cekiera („Opcje”, UŚ), Przemysław Owczarek („Arterie”) oraz Rafał Gawin („Arterie”), rozmowę poprowadziła Sonia Gwóźdź-Rusinek.
Spotkanie cieszyło się sporym zainteresowaniem, publiczność przybyła tłumnie, zajmując wszystkie dostępne miejsca. Nie zabrakło także osób „z branży” – redaktorów i współpracowników takich czasopism kulturalnych ze Śląska, jak „FA-art”, „Opcje” czy „ArtPapier”.
W trakcie spotkania rozmawiano o młodej kulturze miejskiej, tzw. hipsterach oraz zastanawiano się, czy istnieje moda na czasopisma kulturalne i jak ją wykreować wobec spadku zainteresowania tą formą uczestnictwa w kulturze.
Goście z Łodzi, Przemysław Owczarek oraz Rafał Gawin, opowiadali o wydawaniu „Arterii”, ich kolportażu, a także o nowych, „hipsterskich” i offowych przestrzeniach w mieście. Adrian Chorębała z kolei podzielił się swoimi doświadczeniami z pracy jako animator kultury, a także próbował uchwycić specyfikę mody na Śląsk i przedstawił rozkwit kulturalny w naszym regionie. Uczestnicy rozmawiali także o znaczeniu kultury dla promocji miast postindustrialnych, a Rafał Cekiera nakreślił portret hipstera i poszukał odpowiedzi na pytanie, czy czasopisma kulturalne są częścią ich wizerunku.
Warto podkreślić, że publiczność także brała bardzo aktywny udział w dyskusji, zadając pytania, zgłaszając swoje uwagi oraz zastrzeżenia do wypowiedzi zaproszonych gości. Spotkanie „Hipsterskie ga(d)zety” cieszyło się tak dużym zainteresowaniem, że skończyło się ono dopiero o 20:00, kiedy zamykano CINiBA. Liczymy na to, że kolejne spotkania będą przebiegały w równie inspirującej atmosferze!
Na następne zapraszamy już 23 kwietnia o godz. 18:00, także do kawiarenki CINiBA, a rozmawiać będziemy o „Architekturze miasta kultury”.
12 kwietnia 2015 roku o godz. 20.30 w MiTo art.café.books odbędzie się czytanie performatywne trzeciego numeru kwartalnika literackiego „FA-art” pt.: Kobiecość i religia [3 (97) 2014].
Artystki z TERAZ POLIŻ zajmą się ucieleśnianiem psyche oraz uduchowianiem ciała. Czy wywołując temat religii, możemy mówić też o ciele – zdrowym, zmysłowym, pełnym życia, kobiecym? Czy sacrum i profanum zawsze trzeba rozdzielać? Czy jednak można dla nich znaleźć wspólną przestrzeń? Można. Ale czy nikt z tego powodu nie rzuci na nas klątwy lub uroku? Na wszelki wypadek czytamy w niedzielę.
Reżyseruje Kamila Worobiej
Czytają Dorota Glac i Marta Jalowska
Organizator Fundacja Otwarty Kod Kultury
www.facebook.com/kawa.i.czasopisma
MiTo art.café.books (ul. Ludwika Waryńskiego 28, Warszawa)
Projekt współfinansuje m.st. Warszawa – Dzielnica Śródmieście
Zapraszamy na spotkanie, które odbędzie się w środę 25 marca w księgarni&kawiarni Tarabuk o godz. 18.30. Gośćmi naszego cyklu będą tym razem przedstawiciele redakcji „Wyspy – Kwartalnika Literackiego”.
W czasie spotkania z Redakcją czasopisma porozmawiamy między innymi o stałych współpracownikach „Wyspy”, próbując odpowiedzieć na pytanie, jakie reprezentują środowisko i na ile „Wyspa” jest otwarta dla debiutantów? Zastanowimy się także, czy redakcja ma ambicje odkrywać nowe literackie talenty. Ciekawić nas będzie sposób selekcji materiałów i doboru tekstów. Skorzystamy z okazji, by zapytać, skąd się bierze tajemniczy suplement, który rokrocznie pojawia się jako dodatek do jednego z numerów kwartalnika. Porozmawiamy również o literaturze serbskiej, której duży blok pojawił się w ostatnim numerze „Wyspy”.
W spotkaniu wezmą udział redaktor naczelny – Piotr Dobrołęcki i jego współpracownicy – Janusz Drzewucki i Witold Kaliński. Poprowadzi je Barbara Klicka.
„Wyspa – Kwartalnik Literacki” jest pismem łączącym różne odcienie rodzimej literatury. Istnieje od 2007 roku. Na łamach kwartalnika, oprócz tekstów sygnowanych rozpoznawalnymi i uznanymi nazwiskami polskiej literatury, można również przeczytać teksty dopiero debiutujący.. Felietonistami „Wyspy” są między innymi Karol Maliszewski, Mirosław Bańko, Piotr Wojciechowski czy Jerzy Górzański. Poszczególne numery kwartalnika dostarczają również duże bloki tekstów literackich w przekładach.
Projekt współfinansuje m.st. Warszawa – Dzielnica Śródmieście
Od marca rozpoczynamy cykl spotkań w ramach „Kawy i czasopism” w nowym miejscu – zawitaliśmy na Śląsk!
Spotkania będą odbywać się w kawiarence Centrum Informacji Naukowej i Bibliotece Akademickiej (ul. Bankowa 11a, Katowice) w czwartkowe popołudnia od marca do czerwca. Ruszamy już 26.03. o godzinie 18:00. Tym razem tematem spotkania będą „Hipsterskie ga(d)zety”. Spróbujemy zastanowić się, czym się karmi młoda kultura miejska w Katowicach i czy katowiccy „hipsterzy” czytają czasopisma, a także jakie czasopisma pojawiają się w przestrzeni miejskiej Katowic. Wspólnie prześledzimy też miejsca wspólne popkultury i kultury wysokiej, które są zarazem przestrzenią inspiracji, jak i sporu.
Udział w dyskusji wezmą Adrian Chorębała („Ultramaryna”, „Rondo Sztuki”), Rafał Cekiera („Opcje”, UŚ), Przemysław Owczarek („Arterie”) oraz Rafał Gawin („Arterie”).
Spotkanie poprowadzi Sonia Gwóźdź-Rusinek.
Zapraszamy do udziału w spotkaniu i dyskusji! Wstęp, oczywiście, wolny.
Spotkania organizują Fundacja Otwarty Kod Kultury i Centrum Informacji Naukowej i Biblioteka Akademicka (CINiBA).
Kolejne spotkania odbędą się 23.04, 21.05 oraz 25.06, a o ich tematach i zaproszonych gościach będziemy informować na bieżąco.
Nowy numer „FA-art-u” [3 (97) 2014] prezentuje artykuły, w których rozpatruje się w różnych aspektach problem kobiecości i religii. Punktem wyjścia jest charakterystyczne dla patriarchalnego modelu kultury europejskiej utożsamienie kobiecości z tym, co zmysłowe i co – jako konsekwencja tego założenia – wyklucza perspektywę transcendencji. Uzyskujemy w ten sposób przegląd badawczych stanowisk w kwestii związków oraz różnic między cielesnością i sacrum, duchem i materią, pierwiastkiem męskim i kobiecym. Ta dialektyka, na której ufundowana została kultura zachodnioeuropejska, z kluczowym dla niej rozpoznaniem dualizmu duszy i ciała, zostaje poddana analizie, sprawdzane są możliwości jej przekroczenia.
Subwersywna krytyka religii i symboliki religijnej w imię walki z szeroko pojętym dogmatyzmem i fundamentalizmem jest domeną kultury masowej. Świadczy o tym na przykład wykorzystywanie wizerunku Maryi jako narzędzia marketingu, polityki czy sztuki użytkowej. Można mówić o wytworzeniu się szczególnej „inżynierii maryjnej”, o której pisze Monika Glosowitz (Like a Virgin. Feministyczne rewindykacje maryjne). Zwykle symbole maryjne to tylko ornament (wykorzystane zostały m.in. w kampaniach reklamowych Versace czy Givenchy). W wielu przypadkach jednak niosą ze sobą określony, medialny przekaz. Skutkiem tego recyklingu wizerunków Maryi jest reinterpretacja i szczególnego rodzaju dowartościowane tej postaci jako pewnego wzoru kobiecości. W sztuce sakralnej matka Boga przedstawiana była jako postać odcieleśniona i aseksualna – kultura współczesna „przywraca” Maryi ciało.
Uproszczony wizerunek Maryi doczekał się także krytyki z pozycji feministycznych i filozoficznych. Został włączony do narracji o kobiecej tożsamości jako emblemat zawłaszczenia i redukcji kobiecości dokonywanej w imię utrzymania pewnej ideowej i dyskursywnej równowagi w sferze religijnego wyznania. Szczególną interpretacyjną uwagą darzyła Maryję Julia Kristeva. Poświęciła jej książkę Stabat Mater (1977) i szereg analiz w Tej niewiarygodnej potrzebie wiary (2006). W antropologii Kristevej wiara powiązana zostaje ze wstępnym etapem kształtowania się tożsamości, jest dla niego kluczowa i występuje jako pewna językowa modalność, towarzysząca podmiotowi, który nie przeszedł jeszcze do porządku symbolicznego. „Potrzeba wiary jest bowiem „przedpolityczna” i „przedreligijna”, dotyczy rdzenia podmiotowości, początków kształtowania się języka. Wierzyć znaczy ufać, że moje słowa znaczą” – pisze Rafał Zawisza, komentując poglądy bułgarskiej badaczki (R. Zawisza, Subtelny ateizm Julii Kristevej). Kristeva przedstawia wątek macierzyństwa i dziewictwa w nowym kontekście; posługuje się kluczem psychoanalitycznym i w ten sposób tworzy pojęciową alternatywę dla uproszczonych przedstawień wizerunku Maryi.
Teologia chrześcijańska traktuje ciało jako opozycję ducha. To ujęcie nie jest neutralne aksjologicznie – większą wartość przypisuje się oczywiście duchowości. Cielesność jako „wyparte” teologicznego dyskursu analizuje Joanna Soćko (Kobiece doświadczenie religijne, czyli jak teologia daje ciała). Punktem wyjścia jej tekstu jest rozpoznanie pewnej sprzeczności, tkwiącej u podstaw teologii – chodzi o dogmat o wcieleniu jako centrum chrześcijańskiego światopoglądu oraz o marginalizowanie kwestii ciała w toku dalszego rozwoju myśli religijnej. Problem nieprzystawalności cielesności i duchowości da się obserwować na przykładzie średniowiecznych mistyczek i zapisów ich doświadczeń. Z jednej strony, doświadczenie mistyczne jest rodzajem transgresji, czyli wyjścia poza to, co dane jako materialna rzeczywistość; z drugiej jednak strony, ciało jest „przestrzenią”, w której to doświadczenie się realizuje. W objawieniach św. Katarzyny to właśnie ciało było ujmowane jako miejsce spotkania z sacrum. Chrześcijański paradygmat podmiotowości bez ciała jest utopijnym projektem.
Podobnie przedstawia się kwestia stosunku teologii do erotyki. Cielesna miłość przez długi czas funkcjonowała jako temat tabu lub utożsamiana była z grzechem. Virginia Burrus – badaczka historii religii – i Catherine Keller – teolożka – podjęły temat związku religijności i zmysłowości. Erotyka rozumiana (za G. Bataille’em) jako źródło transgresyjnych doświadczeń, powinna zostać na nowo włączona do teologicznego dyskursu jako „pojemna metafora implikująca transformacyjną dynamikę w obrębie zarówno naukowej dyscypliny, jak i samej religijnej podmiotowości”.
Wątek związków kobiecości i duchowości powraca w krytyce feministycznej fazy postsekularnej. Odrzucenie religii, dogmatyzmu utożsamianego ze światopoglądem patriarchalnym, czyli sekularyzacja, stanowiło jedno z podstawowych gestów założycielskich dla tak zwanej drugiej fali feminizmu. Obecnie namysł nad duchowością kobiecą powraca – oczywiście w innych kontekstach i innym celom służy. Zwolenniczką „duchowej odnowy” jest m.in. Luce Irigaray, która stworzyła koncepcję transcendencji horyzontalnej (Katarzyna Szopa, Uświęcanie świata. Luce Irigaray i feministyczna teologia). Irigaray zależało na nowym ujęciu relacji między „kobiecym” i „męskim” w perspektywie duchowości, przy zachowaniu jednak prawa do odmienności. Badaczce udało się w ten sposób stworzyć relacyjną koncepcję podmiotowości, afirmującej różnicę między podmiotami jako konieczny element konstytuowania i poszerzania się ludzkiej świadomości. Feministyczna teologia nastawiona jest więc na „sprawczość” – działanie nastawione na przyszłość, projektujące uduchowienie będące podstawą więzi między dwojgiem ludzi. Kształtuje się w ten sposób etyka niedialektycznej różnicy, której „trzonem będzie relacja oparta na akceptacji wzajemnej odmienności przy zachowaniu własnej integralności”.
W koncepcjach Irigaray istotny jest także religijny wymiar samorozwoju człowieka. Według niej uduchowienie jest możliwe poprzez: 1) wierność sobie i pozytywne nastawienie do siebie; 2) szanowanie odmienności drugiego człowieka; 3) połączenie transcendencji horyzontalnej [ja – ty (my, oni, one, itd.)] z wertykalną [ja – Bóg/boskość]. Cel tych wszystkich działań jest jeden: zachowanie równowagi między tym, co męskie, i tym, co kobiece, między cielesnym i duchowym. W ten sposób relacje międzyludzkie staną się głębsze, bardziej szczere, oparte na wzajemnym szacunku, pozbawione tendencji uprzedmiotawiających czy podporządkowujących.
Kobiecość w konfrontacji z religijnością jest też tematem literackim. Literatura w odniesieniu to tematu duchowości kobiet występuje w trzech funkcjach: po pierwsze, jako narzędzie czy przestrzeń autorefleksji nad kobiecością i projektowania jakiejś zmiany (poezja Krystyny Miłobędzkiej i Justyny Bargielskiej); po drugie, jako narzędzie autoterapii lub kompensacji (Bargielska i powieść Ewy Madeyskiej); po trzecie, jako narzędzie demaskacji, pozwalające rozpoznać zagrożenia związane z bezrefleksyjnym podporządkowaniem się nakazom religii, zaprezentować je i zwalczyć (Madeyska).
Ciekawy w kontekście przewodniego tematu „FA-art-u” jest przykład Katonieli Ewy Madeyskiej i szczególnego misreading, które towarzyszy tej powieści. Nową interpretację zaproponowała Katarzyna Trzeciak (Kobiecość i katolicyzm: puste znaki. Przypadek Katonieli Ewy Madeyskiej). Powieść Madeyskiej czytano jako tendencyjny i perswazyjny „dramat katoliczki w wersji pop” (B. Darska). Nie dostrzeżono jak gdyby drugiego dna tej książki – Madeyska dostosowuje formę swojej powieści do tematu, problematyzuje strategie wykorzystywane przez katolicyzm w celu utrzymania integralności wspólnoty. W tej wspólnocie brakuje miejsca dla głosu kobiety. Według Trzeciak Katoniela jest „świadectwem fundamentalnego braku porozumienia i niemożności opowiedzenia kobiecej historii osadzonej w katolicyzmie inaczej niż poprzez język stereotypu i tendencyjności”. Mamy więc do czynienia z literackim opracowaniem aktualnego problemu ścierania się emancypacyjnego dyskursu społecznego z dyskursem religijnym. Pierwszy jest nastawiony na dialog i zmianę, drugi deklaruje gotowość do podjęcia dialogu, ale nie ukrywa przywiązania do istniejącego status quo. Jaki będzie wynik starcia? Nie sposób przewidzieć. Ważne, że problem kobiecości i religijności, rozpatrywany w różnych aspektach i kontekstach, istnieje w naszej świadomości oraz powraca w reinterpretacjach i nowych ujęciach.
KOMPARATYSTYKA W PRZEBUDOWIE. MANIFESTY LITERATURY ŚWIATOWEJ
Nowy numer „Tekstów Drugich” poświęcony jest literaturze światowej – zjawisku, które polskiej nauce o literaturze jest jeszcze obce. Teoretyczna refleksja dotycząca komparatystyki i innych dziedzin badań poświęconych tzw. literaturze powszechnej nie miała w Polsce charakteru systemowego; niekiedy pojawiały się pojedyncze głosy o charakterze metaliterackim odnoszące się do kanonów literatury na świecie, jednak zdawały się one niesłyszalne.
Polskim komparatystom z pomocą przychodzą zagraniczni badacze. Koncept literatury światowej ma kilku patronów. To przede wszystkim David Damrosch, Franco Moretti i Pascale Casanova. Proponują oni trzy różne metody badania literatury w ponadnarodowej perspektywie, która zachowuje jednak w swoim obrębie kontekst powstawania danego dzieła.
Omawiany w nowym numerze „Tekstów” zamysł badawczy wpisuje się w szereg zmian związanych z globalną świadomością ludzi jako twórców kultury. To, co narodowe lub regionalne, może szybko stać się światowe, np. z pomocą Internetu. Możliwości, jakie oferują nowe media, można wykorzystać do promowania dzieł i organizowania przestrzeni wymiany doświadczeń zmagazynowanych w postaci tekstów. Ta przestrzeń to literatura światowa, która wyrasta na gruncie dwóch istotnych dla globalnej świadomości zjawisk: komparatystyki jako dziedziny badań językowych i literackich oraz postkolonializmu jako – ogólnie mówiąc – rodzaju światopoglądowej zmiany afirmującej inność i dopuszczającej tę inność do głosu.
Literatura światowa – co zauważa Przemysław Czapliński, referując najważniejsze metody problematyzowania tego zjawiska (P. Czapliński, Literatura światowa i jej tropy</i>) – nie jest tożsama z wielością literatur istniejących na świecie. Konieczny jest proces selekcji. Na jakich zasadach się dokonuje?
Według Pascale Casanovy literatura światowa nie jest zbiorem tekstów, ale polem. Pole to „wycinek struktury społecznej skupiający ludzi, którzy dążąc do podobnych celów, rywalizują o te same pozycje”. Przyznawanie jakiemuś dziełu statusu bycia częścią literatury światowej dokonuje się więc z pozycji pewnego centrum, które ustala kryteria oceny i dba o ich respektowanie. Powstaje w ten sposób mapa literatury, zawierająca konieczne punkty odniesienia; mapa ta jest ustanawiana w procesie powoływania centrum, które jest tworem aktywności ludzkiej zmierzającej w jakiejś mierze do ujednolicenia „pola literatury” czy raczej – kryteriów jej oceny.
Warto zaznaczyć, że centrum i wyznaczone przezeń pole literatury mają charakter niestabilny, tzn. możliwe są przesunięcia i zmiany w ich obrębie. Literatura światowa nie jest więc zbiorem, ale cyrkulacją utworów, odpowiadających potrzebom czytelnika, którego charakteryzować powinna postawa zaangażowania w czytanie jako rodzaj poznawczej praktyki.
Wątek zaangażowania pojawia się m.in. u Davida Damroscha, profesora Harvardu, twórcy jednego z najważniejszych dzieł na temat literatury światowej – What is Word Literature? (2003). Według Damroscha literatura światowa to nie ustalony arbitralnie kanon tekstów, lecz sposób czytania, to „forma bezstronnego zaangażowania w światy poza naszym własnym miejscem i czasem”. Ten projekt funkcjonowania literatur na świecie wydaje się utopijny. Zwłaszcza „bezstronność zaangażowania” może być trudna do urzeczywistnienia. Definicja Damroscha ma jednak charakter pragmatyczny – wskazuje, że literatura światowa ustanawiana jest przez praktyki lekturowe, a jej najważniejszą cechą jest różnorodność. Kryterium oceny dzieła może być więc jego skuteczność – jeśli sensy, które niesie albo które powołuje, mają oddźwięk w jakimś szerszym kontekście niż np. narodowy, to możemy mówić o dziele światowym. Czytanie zawsze pozostaje jednak umieszczaniem dzieła w jakimś kontekście (kontekst literatury światowej); może zostać określone także jako rodzaj negocjacji między dwiema perspektywami – wąską (dany krąg kulturowy) i szeroką (świat).
Zagadnienie perspektywiczności czytania pojawiło się w pracach Franco Morettiego. W swoich badaniach Moretti odwołuje się do historii społecznej i wypracowanych na gruncie tej dziedziny metod analizy. Jednym z istotnych punktów odniesienia w pracy Włocha jest koncepcja literatury światowej opracowana przez Karola Marksa. Okazuje się, że funkcjonowanie literatury podlega analizie w kategoriach quasi-ekonomicznych (cyrkulacja, system, itp.). W tym ujęciu literatura światowa to system. Konstatacja ta implikuje konieczność rezygnacji z czytania pojedynczych tekstów dla nich samych na rzecz szukania politycznych relacji systemowych wpisanych w literacką formę (tzw. distant reading przeciwstawione przez Morettiego koncepcji close reading). Dystans jest warunkiem wiedzy, a redukcja płaszczyzn semantycznych dzieła musi się dokonać, aby tę wiedzę uzyskać.
Zrekonstruowane w ten sposób trzy ważne teorie literatury światowej zostały opracowane przez badaczy reprezentujących różne postawy światopoglądowe. Nie są to projekty bezstronne. Trudno też znaleźć jakieś płaszczyzny porównania między nimi. Są spójne w swoim własnym obrębie, jednak w konfrontacji z innymi koncepcjami ulegają redefinicji. Rozbudowany zakres namysłu nad literaturą światową świadczy o randze tego zagadnienia i zmusza do włączenia się w trwającą dyskusję nad sposobami jego teoretycznego ujęcia.
Na stworzonej w ten sposób mapie problematyki związanej z literaturą światową najciekawszy wydaje się wątek postkolonialny. W oparciu o tę dziedzinę badań namysł nad literaturą zyskuje innego rodzaju perspektywę – przenosi się z poziomu legitymizującej analizy języka i treści w jakimś kontekście na poziom analizy operacyjności dzieła w sytuacji, gdy kilka kontekstów jest możliwych, a żaden z nich nie rości sobie praw do bycia tym dominującym. Wątek ten podjęła Dorota Kołodziejczyk w artykule Wojna światów? Postkolonialny kontrapunkt w komparatystyce. Jej praca polemicznie odnosi się do koncepcji literatury światowej jako systemu (Casanova, Moretti). Wskazuje na konieczne i wielostronne ciążenie badań komparatystycznych ku dyskursowi postkolonialnemu. Związek komparatystyki i badań postkolonialnych nie jest jednak oczywisty. W komparatystyce dążenie do zbudowania strukturalnie stabilnego systemu literatury było kluczowe. Badania postkolonialne poddały krytyce to dążenie. W zamian zaproponowały planetarny model badawczy, tzn. czyniący z różnicy punkt wyjścia analizy literatury ujmowanej jako przestrzeń wielorakości, a nie jako spójny system rządzący się określonymi prawami.
Koncept literatury światowej pozostaje nadal w fazie projektowania. Określone zostały już jego podstawy, punkty wyjścia i obiekty krytyki; wypracowywany jest język teoretyczny, tworzy się specyficzny słownik, który umożliwi kolektywną pracę nad tym pomysłem badawczym. Wśród wszystkich tych praktyk brakuje jednej: czytania konkretnego dzieła literackiego. Ramy teoretyczne nie funkcjonują przecież niezależnie od dzieł literackich. Interpretacja jest podstawowym narzędziem badawczym i proces powoływania teorii nie może odbywać się bez niej. Może indukcyjna metoda „małych kroków” okaże się bardziej przydatna?
Klaudia Muca
Czytanie odbyło się 19 grudnia 2014 r. w Pracowni Duży Pokój w nowej siedzibie, w której odbywały się prace adapatacyjne. Mówiąc wprost – trwał remont, ale nas to nie zraziło i zespół Teatru Wolandejskiego sprawnie zaaranżował przestrzeń pod performatywne czytanie.
Teatr Wolandejski w osobie Stanisława Kubiaka, reżysera, a także autora tekstu scenicznego „Słowa Zmartwychwstałe”, dla którego inspiracją był opatrzonym hasłem Literatura działa! numer 1-2 (95-96) 2014 „FA-art-u”, najpierw zapoznał się z numerem czasopisma, by dokonać selekcji materiału i przygotować przyszłe przedstawienie. Następnie odbyło się, już z udziałem aktorów, kilka prób, a w piątkowy wieczór zgromadzona publiczność mogła obejrzeć efekty wykorzystania numeru czasopisma literackiego.
Mimo ograniczeń przestrzennych udało się wykreować wielowątkową i wielopłaszczyznową opowieść, której ciężar gatunkowy kontrapunktowały wstawki o zabarwieniu humorystycznym. Rozbijano w ten sposób powagę opublikowanych w numerze szkiców o proweniencji akademickiej i nadawano im nowe znaczenie, osadzając w ironicznym kontekście. Aktorzy nie tylko podawali tekst – częściowo odczytywany, ogrywali także, wykorzystując rekwizyty – laska, kieliszek wina, książka – prezentowane treści. Nadało to całości spektaklu dynamicznego charakteru. W tle, jako znaczące dopowiedzenie, odświetlane były materiały wizualne, na które składały się fotografie, fragmenty kronik filmowych i filmów.
Po performatywnym czytaniu zasiedliśmy do rozmowy z reżyserem i aktorami. Pytaliśmy o pracę nad spektaklem, o stopień przyswojenia wykorzystanych tekstów, o to, czy przygotowana inscenizacja mogłaby funkcjonować poza zaproponowanym przez nas kontekstem. Do rozmowy chętnie włączyła się publiczność.
Mamy nadzieję, że podjęta z Teatrem Wolandejskim współpraca zaowocuje kolejnymi performatywnymi czytaniami.
kawaiczasopisma.wordpress.com 